Планеталар орбиталары туралы 35 қызықты мәліметтер

Адамзат ежелден-ақ аспан денелерінің қозғалысын бақылап, олардың заңдылықтарын түсінуге ұмтылған. Сол құбылыстардың ішінде планеталардың орбиталары Солне жүйесінің құрылымын ашуға кілт болды. Олар тек аспандағы планеталардың орналасуын ғана емес, Жердегі көптеген құбылыстарды да анықтайды. Қазіргі ғылым планеталардың қозғалысын толық сипаттап, оның гравитация мен басқа да факторларға тәуелді екенін көрсетті. Орбиталарды зерттеу арқылы адамдар нақты күнтізбе жасады, тұтылуларды болжай алды және ғарыш аппараттарын ұшырды. Енді осы тақырыпты кеңінен ашатын қызықты деректерге назар аударайық.

1. Планетаның орбитасы – ол Солнеге тартылыс күші арқылы айналатын жол. Бұл траектория эллипс пішінді болып келеді. Сондықтан жыл бойы қашықтық өзгеріп отырады.
2. Планеталардың қозғалысын алғаш рет XVII ғасырда Иоганн Кеплер сипаттап шыққан. Ол олардың эллипстік орбита бойымен қозғалатынын дәлелдеді. Бұл жаңалық қазіргі астрономияның негізін қалады.
3. Қыста Жер Солнеге жазға қарағанда жақынырақ орналасады. Бұл нүкте перигелий деп аталады. Алайда маусымдар арақашықтыққа емес, осьтің еңкеюіне байланысты.
4. Меркурийдің орбитасы барлық планеталардың ішінде ең созылыңқы. Оның ең жақын және ең алыс нүктесінің айырмашылығы айтарлықтай үлкен. Сондықтан жарық пен жылу бетіне біркелкі түспейді.
5. Шолпанның орбитасы дерлік шеңберге жақын. Оның траекториясы өте аз ауытқиды. Осыған байланысты планетадағы жылу біршама біркелкі бөлінеді.
6. Жер толық айналымды шамамен 365 күн мен 6 сағатта жасайды. Осы артық сағаттар високос жылы арқылы реттеледі. Егер мұндай түзету болмаса, маусымдар біртіндеп жылжып кетер еді.
7. Марстың орбитасы Жерге қарағанда көбірек созылған. Бұл оның климатын құбылмалы етеді. Қызыл планетада қыс пен жаз айырмашылығы өте қатты сезіледі.
8. Юпитердің массасы ең үлкен болғандықтан, оның тартылысы басқа денелердің орбитасына ықпал етеді. Ол астероидтар мен кометалардың қозғалысын өзгерте алады. Сол себепті Юпитер Жерді қорғаушы ретінде саналады.
9. Сатурнның орбитасы Жерге қарағанда әлдеқайда үлкен, бір айналымды шамамен 30 жылда аяқтайды. Сондықтан маусымдар өте баяу ауысады. Онда ұзақ қыстар мен жаздар орын алар еді.
10. Уран Солнеге 84 жылда бір рет айналады. Орбитасы дөңгелекке жақын болса да, осінің қатты еңкеюі ерекше маусымдар туғызады. Кейде бір жарты шарда ұзақ күн, ал екіншісінде ұзақ түн орнайды.
11. Нептун толық айналымды 165 жылда жасайды. Оның ашылғанына екі ғасырдан асса да, ол әлі аз ғана толық орбита аяқтады. Бұл сыртқы планеталардың қашықтығын айқын көрсетеді.
12. Барлық планеталардың орбиталары шамамен бір жазықтықта орналасқан, ол эклиптика деп аталады. Бұл құбылыс бақылауды жеңілдетеді. Дегенмен әр орбитаның аздаған ауытқуы бар.
13. Уақыт өте келе орбиталар басқа денелердің тартылысының әсерінен өзгереді. Мұндай құбылыстарды возмущение деп атайды. Олар кейде климатқа да әсер етуі мүмкін.
14. Көбінесе возмущение шағын денелерге, мысалы, астероидтарға қатты әсер етеді. Планеталар да ықпал көреді, бірақ әлдеқайда аз. Миллион жылдар аясында мұндай өзгерістер маңызды рөл атқарады.
15. Ай сияқты серіктер планеталардың орбитасына тартылыс күштері арқылы ықпал етеді. Олар біртіндеп параметрлерін өзгертеді. Мысалы, Ай Жердің айналуын баяулатып, біртіндеп алыстап бара жатыр.
16. Орбитаның пішіні қозғалыс жылдамдығына байланысты. Жақын орналасқан планета жылдамырақ қозғалады. Сондықтан Меркурийдің жылы 88 күнге созылса, Нептундікі 165 жылға дейін барады.
17. Солнце орбитаның дәл ортасында тұрмайды. Ол эллипстің бір фокусында орналасқан. Сондықтан планетаға дейінгі қашықтық үнемі өзгереді.
18. Марста перигелийге жақындағанда бүкіл планетаны қамтитын шаңды дауылдар туындайды. Бұл күн сәулесінің күшеюімен байланысты. Дауылдар апталарға созылып, бетті толықтай жауып қояды.
19. Орбитаның көлбеулігі бар. Ол орбита жазықтығы мен эклиптика арасындағы бұрышты көрсетеді. Сондықтан планеталар бір сызық бойымен жүрмейді.
20. Плутонның орбитасы Нептун орбитасын қиып өтеді. Дегенмен олар ешқашан соқтығыспайды, себебі резонанс сақтайды. Бұл гравитациялық тепе-теңдіктің күрделілігін көрсетеді.
21. Планеталардың орбитасы аса дәлдікпен есептеледі. Осы арқылы ғарыш аппараттарын жылдар бойы нақты бағытта ұшыруға болады. Егер мұндай білім болмаса, ғарышты игеру мүмкін емес еді.
22. Юпитердің тартылысы астероидтардың бір тобын өз орбитасында ұстап тұрады. Олар трояндықтар деп аталады. Бұл тұрақты конфигурацияның мысалы.
23. Сатурн да өз орбитасында резонанстық аймақтарға ие. Оның тартылысы астероид белдеуінде бос аймақтар түзеді. Мұндай аймақтарды Кирквуд саңылаулары деп атайды.
24. Орбитаға тек тартылыс емес, Күн сәулесінің қысымы да әсер етеді. Шағын денелер үшін бұл күш айтарлықтай болуы мүмкін. Ол шаң мен ұсақ бөлшектердің траекториясын өзгертеді.
25. Кейбір планеталардың осі орбита жазықтығына қатты еңкейген. Бұл жарық пен жылудың ерекше бөлінуіне әкеледі. Мысал ретінде 98 градусқа еңкейген Уранды атауға болады.
26. Жердің орбитасы да біртіндеп өзгереді. Бұл құбылыстар Миланкович циклдері деп аталады. Олар мұз дәуірлерімен байланыстырылады.
27. Планета-алыптар бір-бірімен резонанстық байланыс орнатады. Мысалы, Юпитер мен Сатурн орбиталары бір-біріне ықпал етеді. Бұл күрделі циклдерді тудырады.
28. Резонанс серіктер арасында да кездеседі. Юпитердің серіктері Ио, Еуропа және Ганимед бір-бірімен үштік резонанс түзеді. Осы себепті олардың ішкі белсенділігі сақталып тұрады.
29. Сыртқы планеталар баяу қозғалса да, олардың тартылысы алысқа таралады. Олар көптеген шағын денелердің ретсіз қозғалуына жол бермейді. Сондықтан жүйенің тұрақтылығында маңызды орын алады.
30. Меркурийдің орбитасы ерекше өзгерістерге ұшырайды. Оның перигелийінің ығысуын Эйнштейн салыстырмалылық теориясымен түсіндірді. Бұл тұжырым теорияның дұрыстығын дәлелдеген маңызды мысал болды.
31. Орбита көлбеулігі аспандағы кері қозғалыс құбылысын тудырады. Жер көрші планетаны басып озғанда, ол артқа қарай жылжып жатқандай әсер береді. Мұны көне астрономдар да байқаған.
32. Орбита ұзақтығы планетаның жылын анықтайды. Қашықтық артқан сайын жыл ұзарады. Жердегі жыл 365 күн болса, Нептунда 60 мың күнге жуықтайды.
33. Күн жүйесін Оорт бұлты қоршап тұр. Оның денелері де орбита бойымен қозғалады, бірақ олар өте созылыңқы. Ұзақ мерзімді кометалар осы бұлттан шығады деп саналады.
34. Кейбір орбиталар тұрақсыз және уақыт өте өзгереді. Бұл денелердің жүйеден шығып кетуіне немесе соқтығысуына әкелуі мүмкін. Осындай құбылыстар ғарыш динамикасын қалыптастырады.
35. Планеталардың орбитасын зерттеу Жердің ғаламдағы орнын түсінуге мүмкіндік берді. Ол біздің Солненің айналасында жүргенімізді көрсетті. Бұл ғылым мен дүниетанымда үлкен қадам болды.

Планеталардың орбиталары аспан денелерінің қозғалыс заңдарын айқын көрсетеді. Оларды зерттеу арқылы адамзат Солненің жүйесін түсініп, білімін тәжірибеде қолдана алды. Солардың арқасында ғарышқа ұшу мен табиғи циклдерді болжау мүмкін болды. Бұл сала көне бақылаулар мен қазіргі ашылымдарды біріктіріп, ғалам жайлы толық көрініс береді.