Қазіргі ғылым тек заңдылықтарды ғана емес, сонымен қатар кездейсоқ көрінетін, бірақ табиғат пен қоғамның дамуына әсер ететін құбылыстарды да зерттейді. Кейде бастапқы жағдайдағы ең ұсақ өзгеріс күтпеген нәтижелерге алып келеді. Осындай байқаулардың негізінде ерекше бағыт – хаос теориясы қалыптасты. Бұл ілім әлемді толық болжап, қатаң ережелерге бағынатын жүйе ретінде қабылдау түсінігін өзгертті. Ол тәртіптің өз ішінде де ретсіздік элементтері бар екенін дәлелдеді. Бүгінде хаос ұғымы физикадан бастап биология мен экономикаға дейінгі түрлі салаларда зерттеліп, күрделі жүйелердің табиғатын түсінудің маңызды кілтіне айналды.
- Хаос теориясы бастапқы жағдайдың аз ғана өзгерісі жүйенің соңғы нәтижесіне айтарлықтай әсер ететін құбылыстарды зерттейді. Бұл құбылыс көбіне «көбелек әсері» деп аталады.
- «Хаос» ұғымы бұл жерде толық ретсіздікті білдірмейді. Керісінше, ол кездейсоқтық пен тәртіп қатар өмір сүретін жасырын құрылымды сипаттайды.
- Қазіргі хаос теориясының негізін қалаған америкалық математик және метеоролог Эдвард Лоренц болып саналады. 1961 жылы ол ауа райын модельдеу кезінде бастапқы деректердегі аздаған айырмашылықтың мүлде басқа нәтиже бергенін байқайды.
- Сол тәжірибенің нәтижесінде ол «көбелектің қанат қағысы» метафорасын ұсынды. Бұл бейнелі түсінік аз ғана оқиғаның үлкен ауқымдағы салдарға әкелу мүмкіндігін көрсетеді.
- Хаос ұғымы алғашында математикалық модельдерде пайда болып, кейін физика, биология, экономика және әлеуметтану салаларына таралды. Қазір хаотикалық жүйелердің заңдылықтары нарықтық өзгерістерді, табиғи процестерді және экологиялық тепе-теңдікті талдауда қолданылады.
- Теорияның басты қағидаларының бірі – бейсызықтық. Бұл ұғым нәтиже әрдайым әсерге тура пропорционалды болмайтынын және аз ғана қозғаушы фактордың үлкен салдарға әкелуі мүмкін екенін көрсетеді.
- Хаос символдарының бірі – «тұрақсыз тартқыш» немесе «аттрактор». Бұл күрделі жүйенің уақыт ішіндегі қозғалысын сипаттайтын ерекше форма. Оның суреті көбелек қанатына немесе айналмалы өрнекке ұқсайды.
- Табиғатта хаотикалық процестер үнемі байқалады – бұлттардың қозғалысы, өзендердің ағымы, жүрек соғысының ырғақтары немесе жұлдыздардың жарық тербелісі соның дәлелі.
- Биологияда хаос теориясы популяциялардың динамикасын және организмдердің дамуын түсіндіруге көмектеседі. Тіпті генетикалық мутациялар да күрделі, бірақ заңды жүйеге бағынады.
- Физикада хаос сұйықтықтағы турбулентті қозғалыстарда, ауа райының құбылуында және плазмалық тербелістерде көрініс табады. Мұндай жүйелерді нақты болжау мүмкін емес, бірақ олардың әрекеті табиғи заңдарға сай жүреді.
- Экономикада хаос теориясы қор нарығы мен валюта бағамының өзгерістерін талдауда қолданылады. Базардағы тербелістер кездейсоқ көрінгенімен, олардың артында фракталдық тәртіп бар.
- Хаос теориясы фракталдық геометриямен тығыз байланысты. Француз ғалымы Бенуа Мандельброт ашқан фракталдар табиғаттағы қайталанатын құрылымдарды – қар кристалдарын, жапырақ пішінін және ағаш бұтақтарын сипаттайды.
- Философиялық тұрғыда хаос әлемді толық басқаруға болатын жүйе ретінде қарау түсінігін өзгертті. Ол белгісіздік пен тұрақсыздық – табиғи болмыстың ажырамас бөлігі екенін көрсетті.
- Медицина мен инженерияда хаотикалық сигналдарды талдау арқылы жүйелердің тұрақтылығын немесе ағзаның жағдайын бағалауға болады. Мысалы, жүрек соғысының хаостық ырғақтарын зерттеу дәстүрлі диагностикадан да нақты нәтиже береді.
- Қызығы, хаос кейде тәртіптің бастауы бола алады. Кездейсоқ өзара әрекеттесулер нәтижесінде тұрақты құрылымның пайда болуы – өзін-өзі ұйымдастыру процесінің мысалы.
- Хаос теориясы тек ғылыми бағыт қана емес, дүниетанымдық көзқарасқа айналды. Ол адамды күрделілік пен белгісіздік ішінен де заңдылық іздеуге үйретеді және әлемнің шексіз үйлесімділігін сезінуге мүмкіндік береді.
Хаос теориясы адамзатқа болмыстың жаңа қырын ашты. Ол бізге әлемнің күрделілігі мен нәзік байланыстарын ұғынуға көмектесті. Кездейсоқтықтың өзінде заңдылық бар екенін түсіну ғылымды да, адам ойын да жаңа деңгейге көтерді. Хаос – бейберекетсіздік емес, табиғи жүйелердің терең құрылымын бейнелейтін тамаша құбылыс.
Добавить комментарий