Мәңгі тоң туралы 36 қызықты мәліметтер

Жоғары ендіктердегі табиғи ландшафттар қатал климаттың әсерінен қалыптасады және бұл жағдай жер бедеріне, топырақ құрылымына айтарлықтай ықпал етеді. Суық аймақтарда өткен дәуірлердің ерекшеліктерін сақтаған ерекше табиғи процестер көп. Беттің астында мыңдаған жылдар бойы бұзылмай жатқан мұз қабаттары, органикалық қалдықтар мен минералдар жиналған. Осындай аумақтарды зерттеу климаттың ұзақ мерзімді эволюциясын түсінуге мүмкіндік береді. Ғалымдардың назары біртіндеп тоңның еру үдерісіне ауысты, себебі бұл табиғи аймақтардың өзгеруі экожүйелерге де, инфрақұрылымға да әсер етеді. Жүргізілген бақылаулар тоң қабаттарындағы өзгерістер жаһандық климатқа да ықпал ететінін көрсетеді.

1. Мәңгі тоң солтүстік жарты шардың едәуір бөлігін қамтып, құрлықтың шамамен төрттен бірін алып жатыр. Мұндай кең аумақ геологиялық жүйе ретінде ерекше мәнге ие. Мұз қатқан қабаттар ғасырлар бойы өзгеріссіз сақталады. Олардың астында ірі мұз линзалары жасырынуы мүмкін.
2. Қатты суық топырақтағы тірі организмдердің белсенділігін тоқтатады, сондықтан мұзда қалған өсімдіктер мен жануарлар бұзылмайды. Осындай табиғи орта өзіндік «мұзды сақтау қоймасына» айналады. Бұл жағдай қалдықтардың мыңдаған жылдар бойы сақталуына мүмкіндік береді. Төмен температура органикалық заттардың ыдырауын баяулатады.
3. Солтүстік аймақтарда топырақ жаздың қысқа мерзімінде толық жібіп үлгермейді, сондықтан терең қабаттар үнемі тоң күйінде қалады. Жоғарғы жұқа қабат қана аздап жібиді. Терең бөліктер жылдар бойы өзгеріссіз сақталады. Мұндай тұрақтылық ұзақ мерзімді суық климаттың нәтижесі.
4. Топырақ ішіндегі мұз линзалары суық аймаққа қарай жылжитын ылғалдың жиналуынан пайда болады. Олар баяу қалыптасады. Осындай құрылымдар жер бетінде томпайған төмпешіктер туғызады. Бұл құбылыстар тундра ландшафтында анық байқалады.
5. Тоң қабаты кей өңірлерде жүздеген метрге, тіпті бір жарым километрге дейін жетеді. Мұндай тереңдік тұрақты төмен температураның әсерінен қалыптасқан. Мұз қатып жатқан аймақтар мыңдаған жыл бойы өзгермеген. Ең қалың қабаттар Шығыс Сібірде кездеседі.
6. Мәңгі тоң жаһандық көміртек айналымында маңызды рөл атқарады, себебі онда орасан көп органикалық зат жиналған. Бұл жинақталу мыңдаған жыл бойы жалғасқан. Суық жағдайлар өсімдік қалдықтарының ыдырауына жол бермеген. Тоң ерігенде атмосфераға газ бөліну қаупі туындайды.
7. Мұз дәуірінде өмір сүрген кейбір жануарлар соншалықты жақсы сақталған, ғалымдар олардың жұмсақ тіндерін зерттей алады. Мұндай табыстар жойылып кеткен түрлердің ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл материалдар ежелгі экожүйелер туралы құнды ақпарат береді. Олар климат туралы да мәлімет ұсынады.
8. Тоң қабаттарындағы мұздың жасы әртүрлі болуы мүмкін және кейбір мұздар ондаған мың жыл бұрынғы кезеңге жатады. Ғалымдар бұл ақпаратты климат тарихын қалпына келтіру үшін қолданады. Мұз құрамында сол дәуірдің ауа райы іздері сақталған. Ол жауын-шашын сипатынан бастап температураға дейінгі мәлімет береді.
9. Мәңгі тоңның ең үлкен алаптары Ресейде, Канадада және Аляскада орналасқан. Суық климат бұл аймақтарда тұрақты мұз қатуына жағдай жасайды. Кей өңірлерде тоң белдеуі мыңдаған шақырымға созылады. Бұл белдеу солтүстік ендіктерді түгел қамтиды.
10. Тоң ерігенде жер бетінде шұңқырлар пайда болып, олардың орнында термокарст көлдері түзіледі. Мұндай көлдер көбіне дөңгелек пішінді болады. Олар жер асты мұз қабаттарының еріп кетуінен қалыптасады. Бұл құбылыс тундрада жиі кездеседі.
11. Тоң қабаттарының өзгеруі құрылысқа айтарлықтай әсер етеді, себебі жібіген жер құрылыстардың отыруына әкелуі мүмкін. Инженерлер арнайы қадаларды қолданады. Олар салмақты терең мұз қабаттарына жеткізіп, тұрақтылық сақтайды. Солтүстік елді мекендерде бұл тәсіл кең қолданылады.
12. Кейде қар бетінде жазда күңгірт дақтар пайда болады, олар тоңның үстіңгі бөлігінен көтерілген органикамен байланысты. Бұл дақтар күн сәулесін көбірек сіңіреді. Соның нәтижесінде жер тезірек қызады. Қызу үдерісі үстіңгі қабаттың еріп кетуін жеделдетеді.
13. Тоңы көп аудандарда тереңдегі мұз ерігенде жер күрт төмендеп кетуі мүмкін. Мұндай ауытқулар жол салуда қиындық туғызады. Жыл мезгілінің ауысуына қарай топырақ құрылымы өзгереді. Бұл өзгерістер үнемі бақылауды талап етеді.
14. Мәңгі тоң ерекше экожүйелер қалыптастырады, онда өсімдіктер суыққа бейімделген. Мүктер мен қыналар үлкен аумақты алып жатыр. Көптеген түрлердің тамырлары тереңге бара алмайды. Мұның себебі – топырақтың өте жұқа жібитін қабаты.
15. Тоңның еруі өзен жағалауларына әсер етіп, олардың опырылуына алып келеді. Су жиегі тұрақсыз болып қалады. Уақыт өте келе жағалау сызығы өзгереді. Жылыну кезінде бұл құбылыс күшейеді.
16. Терең қабаттарда метанға толы газ гидраттары кездеседі. Бұл құрылымдар қысым әсерінен пайда болады. Температура көтерілгенде олар тұрақсызданады. Бүлінуі кезінде газ атмосфераға шығуы мүмкін.
17. Көптеген солтүстік елді мекендерде үйлердің астына қадалар орнатылады, өйткені бұл тәсіл жылудың жерге өтуін азайтады. Жылу азайған сайын тоң ерімейді. Бұл әдіс құрылыстардың беріктігін арттырады. Солтүстік аймақтарда бұл қалыпты тәжірибе саналады.
18. Тоң қабаттары қысқы қар қалыңдығына да тәуелді. Қалың қар топырақты оқшаулап, қатуын тежейді. Жұқа қар қабаты жердің қатуын күшейтеді. Бұл өзгерістер маусымдық динамикада айқын байқалады.
19. Тоңның еру жылдамдығы бір аумақта әртүрлі болуы мүмкін. Жер бедері үлкен рөл атқарады. Биік және ашық жерлер тез жылынып кетеді. Қар жиналатын ойпаңдар керісінше ұзақ уақыт суық күйінде қалады.
20. Солтүстік елдерде арнайы жер асты мұз қоймалары қолданылған. Онда азық-түлік ұзақ сақталған. Бұл дәстүр қатал климат жағдайында қалыптасқан. Суық шұңқырлар тұрғын үйлердің жанында қазылған.
21. Мәңгі тоң орманның кеңеюіне кедергі жасайды, себебі терең тамырлар мұз қатқан топыраққа өте алмайды. Сондықтан ағаштар баяу өседі. Кейде мүлде тамыр жая алмайды. Ал бұталар мұндай жағдайда жақсырақ бейімделеді.
22. Тоң құрамында қалың балшық қабаттары кездеседі, олар еріген кезде сұйылып кетеді. Бұл лайлы ағындар қалыптастырады. Олар жолдарды бүлдіруі мүмкін. Мұндай құбылыстар жазда жиі байқалады.
23. Тоңды топырақтың биологиялық белсенділігі төмен, сондықтан органикалық заттар өте баяу ыдырайды. Микроағзалардың әрекеті әлсіз болады. Суық микробтық үдерістерді тежейді. Соның арқасында органика жинала береді.
24. Көптеген аумақтардағы тоң ондаған мың жыл бұрын, климат әлдеқайда суық болған кезеңде қалыптасқан. Ол дәуір қазіргі уақыттан қатты ерекшеленді. Сол кездегі төмен температура терең қатуға себеп болды. Көптеген қабаттар сол күйінде сақталған.
25. Тоң еріген сайын өсімдіктер жамылғысы өзгереді, себебі босай бастаған жерлерге жаңа түрлер енеді. Мұндай аумақтар құнарлы бола түседі. Онда шөп пен бұталар жылдам жайылады. Ландшафттың сыртқы келбеті біртіндеп өзгереді.
26. Мәңгі тоң ежелгі бактерияларды да сақтай алады. Олар ерігенде қайта белсенді болады. Ғалымдар мұндай үлгілерді зертханаларда зерттейді. Бұл материалдар микробтық эволюцияны түсінуге көмектеседі.
27. Тоң ылғалдың тереңге сіңуіне мүмкіндік бермейді, сондықтан жазда топырақ бетінде су жиналып, батпақ түзіледі. Табиғи дренаж қалыптаспаған. Беткі су көпке дейін сақталады. Бұл құбылыс тундрада жиі көрінеді.
28. Суықтың әсері жер асты суларының бағытын өзгертеді, себебі мұз қатқан қабаттар олардың қозғалысын бұзады. Осылайша күрделі су арналары түзіледі. Су ағысының бағыты тоң қалыңдығына байланысты. Мұндай үрдістерді геологтар зерттейді.
29. Тоң қабаттарында беттен байқалмайтын үлкен мұз қоры болады. Мұз топырақтың ішінде жасырынып жатады. Тек қазба жұмыстары кезінде оның мөлшерін көруге болады. Мұндай жерлер «жасырын мұзды» аймақтар деп аталады.
30. Тоң еруі көмірқышқыл газы мен метанның бөлінуін күшейтеді, бұл жаһандық климатқа әсер етеді. Ғалымдар мұндай үрдістерді мұқият бақылайды. Газдың көбеюі жылынуды үдетуі мүмкін. Осы құбылыс алаңдаушылық тудырады.
31. Солтүстік ауылдарда үйлердің астын желдетіп тұратын арнайы саңылаулы кеңістіктер жасалады. Бұл жердің салқын болуын қамтамасыз етеді. Суық сақталған сайын тоң ерімейді. Мұндай әдіс кең таралған.
32. Тоңды жерлерде жол салу үшін топырақтың қызуын азайтатын үйінділер пайдаланылады. Олар астында ауа кеңістігін қалдырады. Сол арқылы жылу таралып кетеді. Бұл тәсіл жолдардың қызмет ету мерзімін ұзартады.
33. Тоң үдерістері салдарынан жер бетінде полигониялық жарылулар пайда болады. Бұл жарылулар дұрыс геометриялық өрнек құрайды. Мұндай фигуралар Арктикада көп кездеседі. Олар әртүрлі температура әсерінен туындайды.
34. Кейбір шалғай ауылдарда жер асты мұзын табиғи тоңазытқыш ретінде қолданады. Мұздың салқын массасы тұрақты температура ұстайды. Бұл азық-түлікті ұзақ сақтауға мүмкіндік береді. Электр қуаты жоқ жерлерде бұл өте тиімді әдіс.
35. Мәңгі тоң жануарлардың маусымдық көшу жолдарына әсер етеді. Қатты жер бедері қозғалысты қиындатады. Кейбір түрлер тоңды аумақтарды айналып өтеді. Бұл олардың көшу бағыттарын өзгертеді.
36. Мәңгі тоңды зерттеу ежелгі экожүйелерді қалпына келтіруге мүмкіндік береді, өйткені мұз қатқан қабаттарда өткен заманның белгілері сақталған. Бұл мәліметтер климат өзгерісінің ұзақ тарихын түсінуге көмектеседі. Ғалымдар осындай деректерге сүйене отырып болашақ үрдістерді болжайды. Сондықтан мәңгі тоң табиғи архив ретінде ерекше құнды.

Мәңгі тоң – табиғаттың күрделі жүйесі, ол экожүйелерге де, климаттық жағдайларға да үлкен ықпал етеді. Тоң құрылымының өзгеруі табиғи ортада ғана емес, адам өміріне байланысты салаларда да сезіледі. Бұл құбылысты зерттеу климат, топырақ және газ айналымы арасындағы байланыстарды терең түсінуге көмектеседі. Жердің жылынуы күшейген сайын тоңның еруі ғалымдар үшін маңызды зерттеу нысанына айналып отыр. Алдағы уақыттағы өзгерістерді дәл болжау үшін мәңгі тоң аймақтарына қатысты назар одан әрі арта бермек.