Таулы жоталар туралы 27 қызықты мәліметтер

Әртүрлі табиғи нысандар ұзақ уақыт бойы жүретін күрделі геологиялық үдерістердің әсерінен қалыптасады. Құрлықтың ірі бөліктері қозғалып, бір-бірімен соқтығысып, көтеріліп, бедердің айқын пішіндерін жасайды. Көптеген жоталар жер қыртысының үздіксіз қозғалысын көрсететін ерекше нысандар болып саналады. Оларды зерттеу климаттық ерекшеліктерді, тектоникалық өзгерістерді және тіршілік қауымдастығының дамуын түсінуге көмектеседі. Ұзаққа созылған тізбектер мыңдаған шақырымға дейін созылып, ауа массаларының қозғалысына және жауын-шашынның таралуына әсер етеді. Сондықтан осындай табиғи құрылымдар ғылым үшін ерекше маңызға ие.

1. Таулы жоталар литосфералық плиталардың қозғалысы нәтижесінде пайда болады, олар жердің ірі жыныс қабаттарын жоғары көтереді. Плиталар түйіскенде қатпарлар түзіледі. Сол қатпарлар ұзын тізбектерге айналады. Мұндай аймақтар жиі сейсмикалық белсенділігімен ерекшеленеді.
2. Ең танымал тау жүйелері құрлық бөліктері арасындағы табиғи шекара қызметін атқарады, өйткені биік қабырғалар табиғи аймақтарды бөліп тұрады. Мұндай кедергілер жануарлардың көшу жолдарын өзгертеді. Олар климаттық аймақтардың түзілуіне ықпал етеді. Жоталар ландшафттың мінезін айқындайды.
3. Ұзын тізбектер биік жоталардың ауа массаларына тосқауыл болуына байланысты жел бағытын өзгерте алады. Жел ағындары таулы қабырғаларды айналып өтуге мәжбүр болады. Соның салдарынан жауын-шашын әртүрлі бөліктерге әрқалай түседі. Жел өтіндегі аудандарда ылғал аз болуы мүмкін.
4. Таулардағы мұздықтардың еруі кең аумақтарды тұщы сумен қамтамасыз етеді, тіпті жергілікті климат құрғақ болса да. Мұздықтар қыста ылғалды жинайды. Жазда еріген су өзендерді толтырады. Сондықтан таулы аймақтар су ресурстары үшін өте маңызды.
5. Биік таулы аймақтар қатаң ортаға бейімделген ерекше тіршілік иелерінің мекені болып табылады. Сирек өсімдіктер төмен температураға және жұқа топырақ қабатына шыдай алады. Жануарлар да биікте өмір сүруге бейімделген. Бұл экожүйелер қоршаған ортаның өзгерістеріне өте сезімтал.
6. Жоталар ауа ағындарын жоғары көтерілуге мәжбүр етеді, өйткені тік беткейлер бұлттардың қозғалысына кедергі жасайды. Жоғары көтерілген ауа салқындайды. Нәтижесінде жауын-шашын күшейеді. Сондықтан тау жоталарының жел жағында қар қалың түседі.
7. Кейбір тау тізбектері әлі күнге дейін өсіп келеді, себебі плиталардың қозғалысы тоқтаған жоқ. Жыл сайынғы өсу өте баяу. Бірақ ұзақ уақыт ішінде бұл өзгерістер айтарлықтай байқалады. Осылайша жоталар біртіндеп биіктей береді.
8. Таулы аймақтарда жоғары қысым әсерінен пайда болған пайдалы қазбалар көп кездеседі. Тереңдегі жыныстар ерекше минералдар түзеді. Мұндай кен орындары көбіне қолжетімсіз жерлерде орналасқан. Оларды игеру үшін күрделі техника қажет.
9. Терең шатқалдар эрозия салдарынан пайда болады, өйткені су ағындары жыныстарды үздіксіз шайып отырады. Өзен ағысы жылдар өтсе тереңдей береді. Соның нәтижесінде көркем шатқалдар түзіледі. Мұндай орындар саяхатшыларға өте тартымды.
10. Орман өсетін жоғарғы шекарадан биік жатқан аймақтар өсімдіктер үшін өте қолайсыз, сондықтан ондағы климат ерекше қатал. Топырақ қабаты жұқа. Жел күштірек соғады. Көптеген аумақ ашық күйінде қалады.
11. Жоталар суық ауа массаларының қозғалысын тежейтін табиғи тосқауыл қызметін атқара алады. Бұл төменгі жазық жерлерді желден қорғайды. Сондықтан кейбір ойпаттарда жылылық көбірек сақталады. Мұндай аймақтарда микроклимат қалыптасады.
12. Көптеген жоталар көне жанартаулық белсенділіктің нәтижесінде пайда болған. Қатты қызған лавалар бұрынғы жыныстардың құрамын өзгерткен. Уақыт өте олар мүжілген. Бүгінде олардың орнына қатты жыныстар ғана қалған.
13. Бір жүйенің түрлі бөліктері әртүрлі биіктікте орналасады, өйткені көтерілу біркелкі жүрмейді. Геологиялық күштердің әсері бірдей емес. Кейбір бөліктер жоғарырақ көтеріледі. Бұл контрастты бедер қалыптастырады.
14. Таулы аймақтарда ежелгі дәстүрлер жақсы сақталған, өйткені оқшауланған қоныстар ұзақ уақыт бойы сыртқы әсерден тәуелсіз өмір сүрген. Мұндай елді мекендерде ерекше мәдениет қалыптасқан. Ерекше әдет-ғұрыптар ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған. Сондықтан тау тұрғындары өз болмысын сақтап қалған.
15. Жоталар металл кендерінің маңызды көзі, себебі қысым әсерінен пайдалы қазбалар үлкен желілер түрінде жиналады. Терең үдерістер металл түзілуіне ықпал етеді. Сол себепті көптеген кен орындары тауда орналасқан. Олардың игерілуі жоғары біліктілікті талап етеді.
16. Вершиналар жол көрсетуші ретінде пайдаланылады, өйткені алыс қашықтықтан анық көрінеді. Бұл саяхатшыларға бағытты табуға көмектеседі. Таулардың айқын силуэті бағыт-бағдарды жеңілдетеді. Мұндай ерекшелік нашар көрінетін күндері өте пайдалы.
17. Кейбір жоталарда ежелгі теңіздердің қалдықтары сақталған, себебі көтерілу кезінде бұрын су астында жатқан қабаттар жоғары көтерілген. Жыныстарда қазба қалдықтары табылады. Олар жердің өткен дәуірлерін зерттеуге мүмкіндік береді. Мұндай табыстар ғылым үшін өте құнды.
18. Таудағы шалғындарда өсімдіктер ерекше бейімделу үлгісін көрсетеді, өйткені жылы кезең қысқа. Олар тез өсіп үлгеруі қажет. Кейбір түрлер жерге жақын жайылып өседі. Бұл оларға температураны ұстап тұруға көмектеседі.
19. Бірнеше параллель жотадан тұратын жүйелер жиі кездеседі және олар күрделі құрылымдар түзеді. Тектоникалық күштер бірнеше қатарды қалыптастырады. Араларында кең аңғарлар орналасады. Мұндай бедер әсерлі көрінеді.
20. Таулы аймақтарда қар көшкіні қаупі жоғары, өйткені жиналған қабаттар бір мезетте сырғып түсуі мүмкін. Температураның күрт өзгеруі қауіпті күшейтеді. Мұзды беткей тұрақсыз болады. Сол себепті қауіпсіздік шаралары қатаң сақталады.
21. Жоталар еріген судың жиналуынан пайда болған мұздық көлдердің қалыптасуына жағдай жасайды. Мұндай көлдер мөлдірлігімен танымал. Су түсі айрықша реңкке ие. Олар табиғи көріністердің әсем элементі саналады.
22. Түрлі тау жыныстары эрозияға әртүрлі деңгейде төзеді, нәтижесінде шыңдардың ерекше пішіндері пайда болады. Кейбір бөліктер тез мүжіліп кетеді. Басқалары ұзақ сақталады. Осылайша жоталардың өзіндік келбеті қалыптасады.
23. Биік аймақтарда температура төмен болғандықтан, климат айқын белдеулерге бөлінеді. Әр деңгей өзіндік табиғи жағдайларға ие. Әр белдеуде тіршілік ерекшеленеді. Сондықтан биіктік экожүйелер құрылымына үлкен әсер етеді.
24. Көптеген тау жүйелерінің ішінде жер асты сулары түзген үлкен үңгірлер бар. Бұл кеңістіктер тереңге кетеді. Олардың ішінде ерекше құрылымдар кездеседі. Мұндай орындарды зерттеу арнайы дайындықты қажет етеді.
25. Биік шыңдар альпинизм үшін маңызды орын саналады, өйткені күрделі бағыттар тәжірибелі спортшыларды қызықтырады. Мұндай көтерілу жоғары дене дайындығын талап етеді. Қатысушылар арнайы құралдар қолданады. Бұл іс-әрекет ерекше мәдениет қалыптастырған.
26. Жоталар су жинау бассейндерінің табиғи шекарасы болып табылады, себебі су әртүрлі бағытта ағып кетеді. Ағындар беткейлерден екі жаққа таралады. Осылайша көптеген өзендердің бағыты анықталады. Бұл гидрологиялық жүйе үшін маңызды.
27. Жер қыртысы әрқашан қозғалыста болғандықтан, көпшілік жоталар үздіксіз өзгеріп отырады. Биіктік біртіндеп артып немесе азайып отырады. Процестер өте баяу жүреді. Бірақ ұзақ кезеңде рельефтің келбеті жаңарады.

Таулы жоталар климатқа, экожүйелерге және адам өміріне әсер ететін күрделі табиғи жүйелер ретінде үлкен маңызға ие. Олардың құрылымы Жердің ежелгі тарихын айқын көрсетеді. Бұл массивтер су, минералдар және биологиялық алуандықтың маңызды көзі саналады. Олардың өзгерісін бақылау жаһандық үдерістерді тереңірек түсінуге көмектеседі. Сол себепті тау жүйелерін зерттеу болашақ үшін стратегиялық маңызын сақтай береді.