Теңіз құстары адам баласын еркіндігімен және тылсым табиғатымен әрдайым таңғалдырған. Солардың ішінде ерекше орын алатын – мұхиттар мен теңіздердің шексіз кеңістігінде өмір сүретін бүркітшілер. Бұл құстардың өмірі толқындар мен желмен біте қайнасып жатыр. Олар желдің екпініне сүйеніп, сағаттап ұшып, мыңдаған шақырымды еңсеруге қабілетті. Бүркітшілердің қалықтаған сәтін бақылау – табиғат пен қозғалыстың үйлесімін тамашалау іспетті. Ендеше осы ғажайып құстардың өмірінен 31 қызықты дерекке назар аударайық.
- «Бүркітші» атауы «боран» және «жолшы» деген мағыналарды біріктіреді. Бұл атау бекер емес, себебі құстардың дауыл алдындағы ерекше белсенділігі ежелден байқалған. Теңізшілер оларды ауа райының өзгерісін болжаушы деп санаған.
- Бүркітшілер түтікмұрындылар тобына жатады, оған альбатростар мен качуркалар да кіреді. Олардың тұмсықтарында ұзынша түтікше тәрізді тесіктер бар, сол арқылы денеден артық тұз шығарылады. Бұл бейімделу оларға теңіз суын ішуге мүмкіндік береді.
- Бұл құстардың өмірінің басым бөлігі ауада өтеді. Олар апталап, кейде айлап жерге қонбай, мұхит үстінде қалықтап жүреді. Құрлыққа тек балапан басу үшін оралады.
- Ұзын әрі жіңішке қанаттары бүркітшілерге ұзақ қашықтықта ұшуға мүмкіндік береді. Олар ауа ағысын пайдаланып, энергияны үнемдей отырып, сағаттап самғай алады.
- Бүркітшілер желдің бағытын тамаша сезінеді. Олар толқын арасындағы көтерілу мен төмендеу күшін шебер пайдаланып, желдің күшімен қозғалады. Осылайша ұзақ ұшу кезінде шаршамайды.
- Негізгі қорегі – балық, кальмар және ұсақ шаянтәрізділер. Кейде кемелердің соңынан еріп, су бетіне қалдық ретінде тасталған жемді тереді. Осылайша теңіз экожүйесіндегі тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі.
- Кей түрлері қорегін алу үшін суға батады. Олар он метрге дейін тереңдеп, қанаттарын ескек сияқты пайдаланады. Мұндай бейімделу теңіз құстарының арасында сирек кездеседі.
- Ғалымдар 80-нен астам бүркітші түрін анықтаған. Ең ірісі – алып бүркітші, оның қанат жайымы екі метрден асады. Ең кішкентай түрі – көгершіндей ғана.
- Бұл құстардың иіс сезу қабілеті ерекше дамыған. Олар балық пен планктонның иісін ондаған шақырымнан сезе алады. Бұл қасиет оларға тұманды және қараңғы түндерде де қорек табуға көмектеседі.
- Бүркітшілер алыс қашықтықтарға көшіп-қонуға бейімделген. Кей түрлері жыл сайын 30 мың шақырымнан астам жол жүреді. Бұл дерек оларды жер шарындағы ең төзімді қоныс аударушы құстардың қатарына қосады.
- Олар ашық мұхиттарда тіршілік етеді және әлемнің барлық теңіздерінде кездеседі. Тек Арктика сынды мұзды аймақтардан басқа жерде ұялайды.
- Қатты дауыл кезінде бүркітшілер паналауға тырыспайды. Керісінше, жел екпінін пайдаланып, толқындардың үстінде жеңіл қалқып ұша береді. Олардың табиғи ортасы – дәл осындай стихия.
- Қауырсындары су өткізбейтін қасиетке ие. Арнайы май бездері қауырсындарды майлап, судың сіңуіне жол бермейді. Сол себепті олар ұзақ уақыт суда отырса да суық тимейді.
- Тұмсығы иілген және берік келеді. Ол арқылы балықты ұстап, қажетті мөлшерде тұзды шығаруға мүмкіндік бар. Мұндай құрылым қорек іздеуге және қорғануға қолайлы.
- Тұмсық түбіндегі арнайы без қан құрамындағы артық тұзды бөліп шығарады. Осы механизмнің арқасында бүркітшілер тұщы суға тәуелді емес. Бұл олардың мұхиттағы өмірін жеңілдетеді.
- Бүркітшілердің дауысы қарлығыңқы айқай немесе ұзақ ысқырыққа ұқсайды. Әсіресе көбею маусымында олардың дауысы аралдың түні бойы жаңғырып тұрады.
- Ұя салатын жері әдетте алыстағы аралдар мен жартастар. Олар тастың жарықтарына немесе өздері қазған індерге ұялайды. Мұндай орындар жел мен жауыннан жақсы қорғайды.
- Әр жұп бір маусымда тек бір жұмыртқа салады. Екі ата-ана кезек-кезек жұмыртқаны басып, ұяны қорғап отырады.
- Балапандар баяу өседі, себебі оларды ата-анасы өте майлы жартылай қорыған азықпен қоректендіреді. Бұл тағамның қуаты жоғары, сол арқылы балапан тез жетіледі.
- Ертеректе адамдар бүркітшілердің балапан майын шам майы ретінде пайдаланған. Оның энергиясы жоғары әрі ұзақ жанады. Мұндай дәстүр кей аралдарда ХХ ғасырға дейін сақталған.
- Ересек құстардың ұшуы ерекше әсем көрінеді. Олар толқын үстімен үнсіз сырғып, аспан мен теңіз арасындағы шекарада еркін қалықтайды.
- Бүркітшілердің өмір сүру ұзақтығы орта есеппен 25–30 жыл. Кей даралары 50 жасқа дейін өмір сүретіні белгілі. Ұзақ ғұмыр олардың табиғи тепе-теңдігін көрсетеді.
- Бұл құстар серігіне өмір бойы адал. Бір жұп жыл сайын сол ұясына қайта оралып, балапан басады. Мұндай тұрақтылық құс әлемінде сирек кездеседі.
- Жас бүркітшілер ұядан ұшқан соң бірнеше жыл мұхит үстінде өткізеді. Осы уақытта олар өздігінен аң аулауды және жел бағытын пайдалануды үйренеді.
- Бүркітшілер кеңістікте бағыт табуда шебер. Олар Жердің магнит өрісін және жұлдыздардың орналасуын бағдар ретінде пайдаланады. Бұл қасиет оларды тамаша навигатор етеді.
- Ғалымдар олардың туған жеріне дәл оралу қабілетіне таңғалады. Кей даралар мыңдаған шақырымды артқа тастап, өз ұясына метр дәлдікпен жетеді.
- Адам әрекетінің салдары олардың өміріне қауіп төндіреді. Мұхитқа тасталған пластик пен қалдықтар жиі өлімге әкеледі. Көптеген құстар қоқысты азық деп шатастырып жұтып қояды.
- Мұнай төгінділері қауырсындардың суға төзімділігін бұзады. Бұл жылуды сақтауға кедергі келтіріп, құстың тоңып өлуіне себеп болады.
- Қазір кейбір аралдарда бүркітшілерді қорғау мақсатында арнайы қорықтар ұйымдастырылған. Мұнда адамдарға ұя салатын аймақтарға жақындауға тыйым салынған.
- Мәдениет пен әдебиетте бүркітші еркіндік пен рух биіктігінің символы саналады. Максим Горькийдің «Бүркітші туралы әні» шығармасы осы құсты ерлік пен рухтың бейнесіне айналдырған.
- Қазіргі таңда бүркітшілер мұхит үстінде өз сапарын жалғастырып келеді. Олар табиғаттың қуаты мен тұрақтылығын паш етіп, адамдарға өмірдің үйлесімін еске салады.
Бүркітшілер – еркіндік пен табандылықтың көрінісі. Олар дауыл мен толқыннан қорықпай, табиғатпен үндестік тауып өмір сүреді. Бұл құстардың өмірі адамға күш-жігер мен сенімнің маңызын ұғындырады. Мұхит аспанында қалықтаған бүркітші – еркін рух пен шексіз қозғалыстың символы.
Добавить комментарий