Жарқырайтын қоңыздар туралы 29 қызықты мәліметтер

Табиғатта талай тылсым сыр бар, ал жәндіктер онда ерекше орын алады. Олар пішінімен, мінез-құлқымен және ортаға бейімделуімен таңғалдырады. Солардың ішінде жұмбақ жарығымен ерекшеленетін жарқанат қоңыздар ерекше назар аударады. Түнгі қараңғылықта жайылған әлсіз сәулесі адамдарды ежелден қызықтырып, аңыз бен ертегілерге арқау болған. Ғалымдар олардың табиғи жарық шығару қасиетін әлі де зерттеп келеді, ал қарапайым адамдар үшін бұл сиқырлы құбылыс таңданыс пен шаттық сыйлайды. Енді осы ғажайып жәндіктер жайлы 29 қызықты дерекке тоқталайық.

1. Жарқанат қоңыздар лампирид тұқымдасына жатады. Әлемде олардың шамамен 2000 түрі бар. Мұндай сан алуандылық оларды ең әйгілі жәндіктер қатарына қосады.
2. Бұл қоңыздардың басты ерекшелігі – биолюминесценция. Ол люциферин мен оттегінің химиялық әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады. Сол арқылы жылусыз жарық бөлінеді.
3. Жарқырау реңкі әртүрлі болуы мүмкін – сары, жасыл немесе қызғылттау. Түрге және химиялық реакцияның ерекшелігіне байланысты айырмашылық байқалады. Осы түстер арқылы жәндіктерді ажыратуға болады.
4. Биолюминесценцияның негізгі қызметі – байланыс орнату. Қоңыздар жарық арқылы жұбын тартады немесе жауларын үркітеді. Жарық олардың әмбебап тілі іспетті.
5. Әр түрдің өз миғау үлгісі бар. Сол «код» арқылы ұрғашы мен еркек дарақтар бірін-бірі табады. Сигналдың бұзылуы шағылысу үдерісіне кедергі келтіреді.
6. Жарқырау көп энергия жұмсамайды. Биолюминесценция тиімділігі 100 пайызға жақын. Адам жасаған шамдар мұндай үнемділікке жете алмайды.
7. Личинкалар да жарық шығарады. Оларды «шырмауық жарықшақтары» деп атайды. Бұл қасиет жыртқыштарды қорқытуға арналған.
8. Жарқанат қоңыздар Антарктикадан басқа барлық құрлықта таралған. Әсіресе тропик пен субтропик аймақтарда көп кездеседі. Онда нағыз «жарық шоуларын» көруге болады.
9. Жапонияда бұл жәндіктер махаббаттың символы саналады. Елде арнайы фестивальдер өткізіліп, адамдар олардың жарығын тамашалайды. Бұл дәстүр ұлттық мәдениеттің бөлігіне айналған.
10. Еуропада жарқанат қоңыздар ертегі мен аңыздарда жиі кездеседі. Олар сиқыр мен ғажайыптың белгісі деп танылған. Көптеген халықтар оларды өзгерістердің хабаршысы санаған.
11. Оңтүстік Америкада кейбір түрлердің жарығы соншалықты жарық, оларды «тірі шам» ретінде пайдаланған. Жергілікті тайпалар жәндіктерді киімге байлап, қараңғыда жолдарын жарықтандырған.
12. Личинкалары ұлулар мен шырышқұрттарды жейді. Олар жемін салдандыратын арнайы фермент бөледі. Осылайша табиғатта моллюскілердің санын реттейді.
13. Ересек қоңыздардың көбінің аузындағы мүшелері нашар дамыған. Олар тамақтанбайды немесе өте аз қорек тұтынады. Ересек кезең көбіне көбеюге арналады.
14. Жарқанат қоңыздың өмір ұзақтығы даму сатысына байланысты. Личинка екі жылға дейін тіршілік етеді. Ал ересек дарақ бірнеше апта ғана өмір сүреді.
15. Қоршаған ортаның ластануы олардың санын азайтады. Пестицидтер мен қала құрылысы бұл жәндіктерге зиян келтіреді. Сондықтан кейбір елдерде олар қорғауға алынған.
16. Қала шамдары жарқанат қоңыздардың байланысына кедергі жасайды. Жасанды жарық олардың сигналдарын «басып тастайды». Бұл табысты шағылысу мүмкіндігін төмендетеді.
17. Кейбір түрлердің ұрғашылары мүлде қанатсыз болады. Олар личинкаға ұқсас пішінде қалып, ерекше жарқырайды. Бұл қасиет аталықтарды тартуға көмектеседі.
18. Жарық сонымен қатар қорғаныс құралы. Кенет жарқ еткен сәуле жауға олардың жеуге жарамсыз екенін білдіреді. Бұл табиғаттағы ескерту тәсілі.
19. Люциферин зертханалық жұмыстарда қолданылады. Ол жасуша құрылымдарын және биохимиялық реакцияларды бақылауға көмектеседі. Осылайша жарқанат қоңыздар ғылымға үлес қосқан.
20. Биолюминесценция медицинада да қолданыс тапқан. Ғалымдар оны ауруларды анықтауда және қатерлі ісік жасушаларын табуда пайдаланады. Бұл әдіс жаңа мүмкіндіктерге жол ашты.
21. Жарқанат қоңыздар экологияның жағдайын бағалауға мүмкіндік береді. Олардың азаюы табиғаттың нашарлағанын білдіреді. Сондықтан олар табиғи индикаторлар саналады.
22. Аталықтар аналықтардың назарын аудару үшін бір-бірімен жарысады. Олар жиі немесе жарықырап миғап, ерекшеленуге тырысады. Бұл табиғи сұрыпталуды күшейтеді.
23. Кейбір аналықтар басқа түрлердің сигналын қайталайды. Осылайша олар бөтен аталықтарды алдап, жеп қояды. Бұл – ерекше қоректену стратегиясы.
24. Жарқанат қоңыздар ормандарда да, шалғындарда да кездеседі. Ылғалды, суға жақын жерлерді ұнатады. Жұмыртқаларын да осындай ортаға салады.
25. Олардың өмірінің басым бөлігі личинка кезеңінде өтеді. Сол кезде энергия жинап, кейін ересек шақта оны жарқырауға жұмсайды. Ересек дарақ көбінесе шағылысуға уақыт бөледі.
26. Жарқанат қоңыздар жарықтарын үйлестіріп, синхронды миғауы мүмкін. Мыңдаған жәндік бір мезгілде жарқ еткенде таңғажайып көрініс туады. Бұл құбылысты тропик елдерінде көруге болады.
27. Кейбір өңірлерде олардың «шоуын» көру туризмнің бөлігіне айналған. Арнайы саяхаттар ұйымдастырылып, жергілікті халыққа табыс әкеледі. Бұл табиғи әсемдікті бағалаудың ерекше түрі.
28. Заманауи ақындар мен суретшілер жиі осы жәндіктерден шабыт алады. Жарқанат қоңыз мимолеттік сұлулық пен құпиялылықтың символына айналған. Оның бейнесі мәдениетте ерекше орын алады.
29. Әлсіз көрінгенімен, жарқанат қоңыздар табиғи жүйеде маңызды рөл атқарады. Олар моллюскілер санын реттеп, құстар мен ұсақ жануарларға қорек болады. Жарық шығару қасиеті табиғаттағы ең ғажайып құбылыстардың бірі болып қала береді.

Жарқанат қоңыздар тек әдемілігімен ғана емес, ғылым мен табиғаттағы маңызымен де құнды. Олар жұмбақтылық пен пайдасын қатар ұштастырады. Жазғы түндерді ерекше сиқырлы етіп көрсететін де – осы жәндіктер. Оларды қорғау арқылы адамзат табиғаттың қайталанбас сұлулығын сақтап қалады.