Толқын мен қайтулар туралы 15 қызықты мәліметтер

Табиғатта болып тұратын құбылыстардың ішінде толқын мен қайтулар — адам еркінен тыс, бірақ аса дәл әрі тұрақты жүретін процестердің бірі. Бұл құбылыс әлемдегі көптеген теңіздер мен мұхиттардың жағалауында байқалады және су деңгейінің белгілі бір реттілікпен өзгеруін білдіреді. Көпшілік үшін бұл тек жағалаудағы судың келіп-кетуі секілді көрінуі мүмкін, алайда оның астарында аса күрделі физикалық заңдылықтар мен ғаламдық әсерлер жатыр. Толқын мен қайтулар тек теңіз жағалауларына ғана емес, сонымен қатар экожүйелерге, кеме қатынасына, балық шаруашылығына және тіпті энергетика саласына да әсер етеді. Төменде толқын мен қайтулар жайлы ғылыми әрі танымдық тұрғыда маңызды 15 қызықты мәліметтер берілген.

1. Толқынның негізгі себебі – Айдың Жерге тартылу күші, ол мұхит суын өзіне тартып, оның көтерілуіне әсер етеді.
2. Сонымен қатар Күннің де тартылыс күші әсер етеді, бірақ ол Айдан әлдеқайда қашық болғандықтан, әсері екі есе әлсіз.
3. Толқын тек Ай жақ бетте ғана емес, сонымен қатар қарама-қарсы бетте де байқалады — бұл Жердің айналуына байланысты пайда болатын центрден тепкіш күш әсерінен болады.
4. Көптеген жағалауларда тәулігіне екі рет толқын және екі рет қайту жүреді, бұл құбылыс жартытәуліктік цикл деп аталады.
5. Кейбір өңірлерде тәулігіне бір толқын мен бір қайту ғана жүреді, мысалы Мексика шығанағында — бұл тәуліктік режим деп аталады.
6. Ай мен Күн бір сызықта орналасқанда, яғни жаңа Ай мен толық Ай кезінде, су деңгейі аса жоғары толқын тудырады — бұл сизигийлік толқындар.
7. Ал Ай мен Күн бір-біріне тік бұрышпен орналасқанда, толқын әлсіз болады — мұндай кезде квадратуралық толқындар жүреді.
8. Әлемдегі ең биік толқын Канададағы Фанди шығанағында тіркелген — су деңгейінің айырмашылығы 16 метрге дейін жетеді.
9. Толқын кейбір өзендердің ағыс бағытына кері әсер етуі мүмкін — әсіресе өзен теңізге құятын жерлерде су уақытша кері бағытта ағады.
10. Жағалауда тіршілік ететін кейбір жануарлар (мысалы, мидиялар мен шаяндар) толқын цикліне бейімделіп, өз мінез-құлқын соған қарай өзгертеді.
11. Толқын энергиясы қазіргі кезде электр қуатын өндіру үшін де қолданылады — арнайы станциялар су қозғалысын электрге айналдырады.
12. Францияда теңізге баратын кейбір жолдар толқын кезінде су астында қалып, тек қайтқанда ғана қайта көрінеді — олар толқын жолдары деп аталады.
13. Толқын биіктігі теңіз түбінің пішініне, жағалау формасына және аралдардың болуына қарай әртүрлі болады.
14. Тіпті жабық теңіздерде (мысалы, Жерорта теңізі) де толқын мен қайтудың әлсіз белгілері тіркеледі — олар аз болғанымен, нақты өлшенеді.
15. Қазіргі спутниктік технологиялар толқын мен қайтуды бірнеше жыл бұрын есептеуге мүмкіндік береді — бұл кеме қатынасы мен жағалау инфрақұрылымы үшін өте маңызды.

Толқын мен қайту — бұл табиғаттың дәлдікпен жұмыс істейтін ғажайып құбылысы. Ол Жер мен Айдың арасындағы гравитациялық өзара әрекеттестіктің нақты нәтижесі болып табылады. Бұл процесс адам өмірінің түрлі салаларына ықпал етіп, теңіз экожүйесінің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді. Оны зерттеу мен түсіну — адамзаттың табиғатпен үйлесімді өмір сүруінің кепілі. Мұндай құбылыстарға құрметпен және қызығушылықпен қарау — ғылым мен экологияға деген саналы көзқарастың белгісі.