Қазақ халқының тарихында ғылым мен мәдениеттің дамуына өлшеусіз үлес қосқан дара тұлғалар аз емес. Солардың ішінде Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың орны ерекше. Ол — зерттеуші, этнограф, тарихшы және ағартушы ретінде өз дәуірінің шынайы символына айналған ғалым. Қысқа ғұмырында ол ғылымның көптеген саласында іргелі жаңалықтар ашып, қазақ халқының мәдени мұрасын әлемге танытты. Бүгінгі таңда да оның еңбектері мен ойлары өзекті болып қала береді. Шоқанның өмір жолы мен шығармашылық мұрасын зерделеу – ұлт руханиятының биіктігін түсінудің бір кілті.
- Шоқан Уәлиханов 1835 жылы Көкшетау өңіріндегі Сырымбет ауылында дүниеге келген. Ол Абылай ханның ұрпағы, аға сұлтан Шыңғыс Уәлихановтың отбасында өскен және бала кезінен халық дәстүрі мен тарихына қызығушылық танытқан.
- Ғалымның шын аты – Мұхаммед-Ханафия. Ал «Шоқан» деген есім оған бала кезінде берілген және кейіннен осы атпен тарихта қалды.
- Алғашқы білімін ол Омбы кадет корпусында алды. Мұнда ол ерекше қабілетімен көзге түсіп, тарих, география және тілдер бойынша үздік шәкірттердің бірі болды.
- Оқу кезінде ол орыс зиялыларымен танысып, олардың арасында өзіне рухани серіктер тапты. Соның ішінде әйгілі жазушы Федор Достоевскиймен достық қарым-қатынаста болды.
- Жас кезінде-ақ Шоқан бірнеше тілді меңгерді: қазақ, орыс, араб, парсы және түрік тілдерінде еркін сөйлеген. Бұл қабілеті оған түрлі тарихи дереккөздермен тікелей жұмыс істеуге мүмкіндік берді.
- 1858 жылы ол Кашғарияға әйгілі экспедиция ұйымдастырды. Бұл сапар оның өміріндегі ең маңызды ғылыми ізденістердің бірі болды және сол арқылы ол Орта Азияны зерттеген алғашқы қазақ ғалымдарының қатарына кірді.
- Кашғар сапары кезінде ол жергілікті халықтың тұрмысы мен салт-дәстүрі жайлы құнды жазбалар қалдырды. Сол деректер арқылы Еуропа елдері бұрын беймәлім өлке туралы нақты ақпарат алды.
- Экспедициядан кейін Шоқан өз еңбектерін Ресейдің Географиялық қоғамына ұсынды. Қоғам оны толық мүшелікке қабылдап, ғылыми жетістіктерін жоғары бағалады.
- Ол Шығыс пен Батыс өркениеттерін тоғыстыра отырып, халықтар арасындағы өзара түсіністік пен мәдени байланыстардың маңызын ерекше атап өтті. Бұл ойлары сол заманның алдыңғы қатарлы гуманистік көзқарасын көрсетеді.
- Ғалым этнография саласына үлкен үлес қосты. Ол қазақтың ауыз әдебиетін, аңыздары мен жырларын жинап, ғылыми тұрғыдан талдады.
- Әсіресе, қырғыз халқының «Манас» эпосына ерекше назар аударды. Бұл туындыны алғаш рет ғылыми тұрғыдан зерттегендердің бірі де дәл осы Шоқан болды.
- Уәлиханов шындық пен әділдікке ұмтылған сыншыл ойшыл еді. Ол білім мен ағарту арқылы қоғамды дамытуға болатынына сеніп, халықты оқу-білімге шақырды.
- Әскери қызмет атқарғанымен, ол өз өмірін ғылымға арнады. Қызметі арқылы көптеген аймақтарды аралап, географиялық және этнографиялық зерттеулер жүргізді.
- Оның еңбектері тарих, саясат және мәдениет мәселелерін терең қамтыды. Ғалым әрдайым нақты деректерге сүйеніп, шынайылықты басты қағида санады.
- Шоқан адамдар арасындағы өзара сыйластықты жоғары бағалады. Ол мәдениет пен өркениеттің дамуы әр халықтың ерекшелігін құрметтеуден басталатынын айтқан.
- Оның «Алтышардың жағдайы туралы» еңбегі әлемдік деңгейде танылды. Бұл еңбек арқылы Шығыс Түркістанның қоғамдық құрылымы мен сауда жүйесі алғаш рет жан-жақты сипатталды.
- Зерттеуші өмірінде талай қауіп-қатерге тап болды. Тау мен шөл арқылы жүрген сапарларында ол батылдық пен табандылық танытты.
- Шоқан сурет салуға да бейім еді. Экспедициялар барысында салған суреттері мен карталары оның ғылыми еңбектерін толықтырды және құнды дерек көзіне айналды.
- Ол әйел теңдігі мәселесіне де көңіл бөлді. Әйелге құрмет көрсету мен тең құқық беру – қоғамның рухани дамуының басты шарты екенін айтты.
- Қысқа ғұмырында көптеген мақалалар мен ғылыми баяндамалар жазып үлгерді. Оның еңбектері қазақ ғылымының негізін қалауға жол ашты.
- Шоқан өз халқының болашағын біліммен байланыстырды. Ол жас ұрпаққа арналған шығыстану мектебін ашуды армандады.
- Табиғатынан қарапайым және парасатты тұлға еді. Замандастары оны әділ, сабырлы және ізгі ниетті адам ретінде сипаттады.
- Өмірінің соңғы жылдарын туған өлкесінде өткізді. Денсаулығы сыр беріп, 1865 жылы небәрі отыз жасында дүниеден өтті.
- Қысқа өмір сүрсе де, оның аты ғылым мен мәдениет тарихында мәңгі қалды. Бүгінде оның құрметіне ескерткіштер мен оқу орындары аталады.
- Шоқан Уәлиханов қазіргі Қазақстан үшін рухани үлгі мен ұлттық мақтанышқа айналды. Оның ғұмыры жас ұрпаққа білімге, ізденіске және адалдыққа ұмтылудың жарқын мысалы болып қалды.
Шоқанның өмір жолы – ғылымға, халқының болашағына және адамзат өркениетіне арналған ғибратты тағдыр. Ол ұлттың рухани әлемін байытып, қазақ ғылымының іргетасын қалады. Бүгінгі ұрпақ оның еңбектерінен жігер алып, жаңа білім мен жаңашылдыққа ұмтылуда. Шоқанның есімі мәңгілік білім мен ізгіліктің нышаны ретінде ұлт жадында сақталады.
Добавить комментарий