Адам күн сайын тыныстайтын ауа бізге табиғи әрі үйреншікті көрінеді. Алайда оның құрамындағы басты элементтердің бірі – оттегі – жер бетіндегі барлық тіршіліктің негізі болып табылады. Бұл элемент тыныс алу, жану және судың түзілу процестерінде маңызды рөл атқарады. Оттегісіз өсімдіктер де, жануарлар да, адам да өмір сүре алмайды. Ол көзге көрінбегенімен, біздің әрбір демімізде бар және бүкіл биосфераның тіршілігін қамтамасыз етеді. Төменде оттегінің қасиеттері мен оның табиғаттағы маңызын ашатын қызықты деректер берілген.

Оттегі Жер қыртысындағы ең көп таралған элементтердің бірі және кремнийден кейінгі екінші орында. Ол минералдар мен қосылыстардың құрамына кіреді және планетаның шамамен жарты массасын құрайды. Сондықтан ол табиғаттағы негізгі құрылымдық элементтердің бірі саналады.
Атмосферадағы оттегінің үлесі шамамен 21 пайызды құрайды. Егер бұл көрсеткіш жоғары болса, өрт жиілігі күрт артатын еді, ал тірі ағзалар артық тотығудан зардап шегер еді. Осы тепе-теңдік тіршіліктің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Тірі ағзалардың тыныс алу үдерісі тікелей оттегімен байланысты. Ол қоректік заттардың тотығуына қатысып, жасушаларға энергия береді. Сол энергияның арқасында адам ағзасы өмір сүру мен қозғалу қабілетін сақтайды.
Оттегіні XVIII ғасырда екі ғалым бір мезгілде ашқан. Ағылшын химигі Джозеф Пристли 1774 жылы тәжірибе жасап, жаңа газ алған, ал швед ғалымы Карл Шееле бұл нәтижеге сәл ертерек жеткен. Кейін француз Антуан Лавуазье бұл газды «оттегі» деп атап, оның жану процесіндегі рөлін түсіндірді.
Табиғаттағы оттегі екі атомнан тұратын молекула түрінде кездеседі және химиялық формуласымен O₂ деп белгіленеді. Дәл осы түрі атмосферада бар және тіршілік пен химиялық реакцияларға қатысады. Мұндай молекулалар тұрақты әрі ауа құрамының негізін құрайды.
Оттегінің ерекше түрі – озон, ол үш атомнан тұрады. Ол Күннің ультракүлгін сәулесі әсерінен жоғары атмосфера қабаттарында түзіледі. Озон қабаты Жерді зиянды ғарыштық сәулелерден қорғайды және тіршілікті сақтайды.
Оттегі пайдалы болғанымен, оның шамадан тыс мөлшері адам ағзасына зиян келтіруі мүмкін. Өте жоғары концентрация тыныс алу жүйесін зақымдап, улануға әкеледі. Сондықтан медицинада оттегімен емдеу тек арнайы бақылаумен жүзеге асырылады.
Планетадағы оттегінің негізгі бөлігі ормандардан емес, мұхиттағы микроскопиялық балдырлардан түзіледі. Олар атмосферадағы жалпы оттегінің 70 пайызын өндіреді. Осылайша теңіз экожүйесі Жердің тынысын қамтамасыз ететін басты күш болып табылады.
Су екі сутегі және бір оттегі атомынан тұрады. Бұл қосылыссыз өзендер мен мұхиттар, сондай-ақ тірі жасушалардың қызметі мүмкін болмас еді. Оттегі судың еріткіш қасиетін қамтамасыз етіп, зат алмасуды жүзеге асырады.
Жер атмосферасындағы оттегі шамамен 2,4 миллиард жыл бұрын пайда болған. Бұл кезең «үлкен оттегі апаты» деп аталады. Сол кезде фотосинтез жасайтын бактериялар атмосфераға оттегіні көптеп бөліп, тіршіліктің жаңа түрлерінің пайда болуына жол ашты.
Қалыпты жағдайда оттегі түссіз әрі иіссіз газ. Бірақ сұйық күйінде ол көгілдір түске енеді. −183 °C температурада оттегі сұйықтыққа, ал одан төмен жағдайда көгілдір кристалға айналады.
Оттегі көптеген элементтермен химиялық реакцияға түседі. Ол металдармен қосылып, оксидтер түзеді, ал осы процестің арқасында темір тот басады, ал от жанады. Мұндай реакциялар табиғаттағы айналымның маңызды бөлігі болып табылады.
Адам денесінің шамамен 65 пайызы оттегіден тұрады. Ол судың, нәруыздардың, майлардың және көмірсулардың құрамына кіреді. Егер ағза бірнеше минут оттегісіз қалса, жасушалар тіршілігін тоқтатады.
Адам тәулігіне шамамен жиырма мың рет тыныс алады, ал әр деммен бірге жаңа оттегі ағзаға енеді. Оттегінің жетіспеушілігі зейінді төмендетіп, шаршағыштықты арттырады. Сондықтан таза ауада серуендеу мидың қызметіне оң әсер етеді.
Ғарышта оттегі ракета отынының маңызды бөлігі болып табылады. Ол сутегімен әрекеттесіп, қуатты жану реакциясын тудырады. Осы энергияның арқасында ғарыш кемелері жердің тартылыс күшін еңсеріп, орбитаға көтеріледі.
Медицинада оттегі түрлі ауруларды емдеу үшін кеңінен қолданылады. Ол тыныс алу және жүрек-қан тамырлары жүйесін қалпына келтіруге көмектеседі. Сондай-ақ жаңа туған сәбилерге жетіспейтін ауа мөлшерін толықтыру үшін пайдаланылады.
Оттегісіз Жер тіршіліксіз планетаға айналар еді. Ол өсімдіктер мен жануарлар арасындағы тепе-теңдікті сақтап, табиғаттағы айналымды реттейді. Әрбір тыныс алу өмірдің нәзіктігі мен оның бағасын еске салады.

Оттегі – көзге көрінбейтін, бірақ тіршіліктің ең маңызды элементтерінің бірі. Ол бүкіл биосфераны біріктіріп, тірі ағзалардың тынысын қамтамасыз етеді. Бұл элемент химиялық және биологиялық процестердің негізінде жатыр. Оның табиғаттағы рөлі адам мен қоршаған орта арасындағы үйлесімділікті айқын көрсетеді. Оттегі – Жердің тынысы мен өмірдің үздіксіз қозғалысының символы.

🤔Бұл пост қаншалықты пайдалы болды?👇

Бағалау үшін жұлдызшаны басыңыз!